Seguidores e seguidoras

sábado, 20 de enero de 2018

Rálidos, una extinción silenciosa

  De entre todos los órdenes y familias de aves acuáticas, los rálidos son quizá los grandes olvidados. Menos glamurosos que las hermosas anátidas, tampoco forman esas bandadas ruidosas de cientos o miles de limícolas; además su timidez y el hábitat que ocupan los convierten en una familia de aves bastante difícil de observar en general (excepto la Focha en invierno). Por eso quiero recordar que esta familia de de acuáticas está desapareciendo a toda velocidad de los humedales del Norte gallego.

FOCHA COMÚN (Fulica atra)

  Nunca ha sido muy abundante por aquí la Focha. Aún así la laguna de Doniños (Ferrol) y el embalse de Sabón (Arteixo) disponían de varias decenas de parejas hasta los años ochenta-principios de los noventa. En el embalse de As Forcadas (Valdoviño) realicé controles sistemáticos en la década pasada y también arrojaban una cifra de en torno 15-20 parejas con cría confirmada (hablo de memoria). Sin embargo la laguna de A Frouxeira no reune condiciones para que cría la Focha, debido al fuerte influjo mareal que se da en la laguna durante el período reproductor (la Focha necesita aguas dulces y con nivel constante); salvando el año 2003, en que se cerró A Frouxeira debido a la marea negra del Prestige y sí hubo un número importante de parejas nidificantes. Pero en general eran parejas aisladas las que se reproducían allí.


  En los últimos años la especie se ha extinguido en la Comarca de Ferrol (me atrevo a decir que en todo el Norte gallego) y, que yo sepa, no hay casos de cría reciente ni en las lagunas ni en el embalse.

 Último episodio de cría detectado en A Frouxeira (30/07/2012)

GALLINETA (Gallinula chloropus)

  En mi opinión la Gallineta sí debió ser abundante históricamente en nuestra zona, al no ser tan exigente con el tipo de masas de agua requeridas para la nidificación. De hecho ocupaba también esos pequeños estuarios salobres de los ríos que desembocan en las rías, así como tramos de río pantanosos. Por ello resulta mucho más conocida por los paisanos mayores (la galiña de río). Mi padre, por ejemplo, se crió en uno de estos estuarios y estaba muy familiarizado con ella. Yo la recuerdo en un pequeño río muy contaminado (el Inxerto) que pasaba junto a mi barrio de Narón.


  Hoy su presencia se ha visto reducida alarmantemente aunque todavía resisten unas cuantas parejas tanto en el embalse de As Forcadas como en las lagunas de Doniños y Valdoviño. Sin embargo ha desaparecido de muchos pequeños humedales asociados a estuarios y ríos, en los que se podía observar con facilidad en los años ochenta o noventa. Su densidad ha bajado notablemente. A mediados de los ochenta en Valdoviño llegué a ver concentraciones de más de 30 individuos en alguna ensenada donde hoy apenas observo ejemplares solitarios.

Gallineta con pollo en As Forcadas

RASCON (Rallus aquaticus)

 Es el rálido común más complicado de ver tanto adultos como nidos y por eso debemos manejar las palabras con prudencia. Sin embargo la frecuencia de su reclamo o la observación de pollos en verano nos pueden ayudar a comprender su evolución.


   Uno de los recuerdos que tengo de mis primeras visitas a la laguna de Valdoviño es la escandalera que armaban los Rascones al amanecer. En los minutos que pasaba en cada estación de escucha los gritos porcinos del rascón se repetían a cada poco, llegando a localizar con facilidad 4,5 ó 6 ejemplares reclamando. Si aguzabas el oído desde un punto elevado podías llegar a detectar incluso hasta 10 bichos diferentes. Llegado el verano la presencia de los pollos eran habitual en las primeras horas de la mañana siempre que el lago tuviese las orillas a la vista.

 Todavía quedan Rascones en la laguna, pero apenas se oyen (el otro día me daba cuenta que no oí ni uno sólo en las dos horas que estuve allí). En Doniños siempre ha sido muy escaso, igual que en Forcadas donde pueden criar alguna pareja y no todos los años. Afortunadamente parece que resiste aún en las junqueras saladas presentas en los sistemas estuarinos como el del Belelle, donde observaba un adulto con pollos en Agosto de 2015. Como apenas necesita aguas libres también resiste en los carrizales de Pantín o San Xurxo. Las marismas de Ortigueira-Ladrido deben conservar también una pequeña población nidificante


 ¿Y qué ha pasado para que haya ocurrido todo esto? A mí se me ocurren varios motivos:

1 - Irrupción del Jabalí (Sus scrofa) que apareció en las comarcas litorales a mediados-finales de la década de los noventa. Un depredador muy abundante en todos los humedales frente al que no tienen defensa posible las aves. No es un dato menor que las mejores poblaciones de Gallineta o Rascón están en entornos urbanizados rodeados de casas (como el humedal de Ares), siendo muy escasos en los humedales mayores y más apartados.

2 - Visón americano (Mustela vison). Especie invasora terriblemente agresiva con la fauna autóctona y capaz de nadar llevando un macho adulto de azulón (observación propia en Begonte). Me consta su presencia en Forcadas y en Doniños, donde vi un ejemplar en 1988. La Nutria, muy abundante, depreda ocasionalmente sobre rálidos pero a cambio podría ser un factor de contención importante frente al visón.

3- Manejo humano de los humedales. El abandono de las prácticas tradicionales como siega o ganadería han facilitado el aumento de la vegetación palustre y la disminución de la lámina de agua en lugares como Pantín o san Xurxo, algo que no gusta a la Focha ni a la Gallineta

4 - Eucaliptización. Sí, también afecta a los rálidos! Si observáis en en sigpac veréis que una alfombra de eucaliptos cubre las cuencas de esos pequeños ríos o arroyos que nutrían a nuestros humedales. La capacidad drenante del eucalipto provoca la desaparición de cientos de manantiales y la reducción de caudal en los arroyos, que llegan mermados al vaso lacustre o marismeño.

5- Cambio climático. La reducción en la pluviosidad debido al cambio climático acelera también la colmatación de las zonas húmedas. Hoy en día Pantín o San Xurxo carecen completamente de aguas libres, con lo que no reúnen condiciones de cría para muchas especies, entre ellas Focha o Gallineta.

6 - Gestión de la Xunta de Galiza. La Consellería de Medio Ambiente, ajena totalmente a los problemas de nuestro medio natural, considera que la laguna de Valdoviño debe tener tres metros de profundidad. Una  de las consecuencias directas de esta barbaridad es que algunas de las especies más emblemáticas de la laguna como Avetoro, Escribano palustre o Rascón, literalmente se quedan sin hábitat, al desaparecer el carrizal/juncal ligeramente inundado con lámina de agua pero con orilla de fango accesible.

Laguna de A Frouxeira con carrizales completamente colapsados por el agua

    Si algo he aprendido es que en asuntos ecológicos no suele haber un único factor causante de los cambios. Y que nada es casual.

Estuario de As Aceas (Narón)

Estuario del Belelle (Neda)

  Si habéis llegado hasta aquí gracias por vuestro tiempo. Podéis compartir este post, que pienso que es lo suficientemente importante.

16 comentarios:

  1. Importante y muy claro el problema de la desaparición de estas especies

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. E moito máis cercano ca outros problemas que gozan de ampla difusión nas redes sociais, José Ramón.

      Eliminar
  2. Brutal post Xabi! Mui didático e oportuno, pola situaçom atual da Frouseira e doutras zonas húmidas da Galiza. Parabéns polo teu trabalho, Damián

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. Obrigado, Damiám, Umha mágoa nom dispór de mais espaço para me estender un chisco. Tivem que ressumir muito mais do que quixer.

      Eliminar
  3. Moi preocupante o claro declive destes bichos como ben comentas...
    No norte de Lugo, no humidal de Lago (Xove)si teño visto nos últimos anos parella de galiñola negra con poliños...do pouco que queda.
    Saúdos

    ResponderEliminar
  4. Eu aínda recordo a finais dos 90 (tuven coche a partir do 96) un bando importante de fochas en Doniños, e si que notei, como cada vez era máis dificil velas (e non fago notas nin estudios, simplememte de vez en cando collo o telescopio e paso un rato mirando o que hai).
    As galiñas de río recordo as dúas últimas irreductibles na desembocadura do condomiñas xusto antes de facer a ocalización e cisnezación másiva. Nunca máis as vin.

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. Ollo, Juanma, falamos de aves REPRODUTORAS. Entre finais de Xuño e Febreiro poden verse bandos en dispersión ou invernantes procedentes doutras rexións ibéricas ou de países europeus.

      Eliminar
  5. As galiñolas no Condomiñas aínda se poden ver, particularmente en inverno. No vrao hai moito que non as miro. ESte ano hai un pequeno grupo de seis ou sete. Camiñan e pacen entre os gansos tranquilamente, non parecen estar moi afectados polo galiñeiro. Unha das galiñolas está sempre apartada do grupo principal e deixase ver moi mansiña dende as varandas do, xa inexistente, Pozo Redondo. De momento resisten, afortunadamente.

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. Ésa Galiña de río tan confiada da que falas é a que afotei no post do censo de Cedeira, Rafa. Do Rascón si que non tiven novas "sonoras" o día que o fixen.

      Eliminar
  6. Poco que añadir, Xabi.
    Respecto a la Focha, esta primavera visité una laguna de As Pontes donde invernó en pequeño número pero con resultado negativo. Habría que repasar bien las charcas de la escombrera y de fuera. No pierdo la esperanza que algún año nos sorprenda.
    Respecto a la Galiñola, comentar que ha empezado a criar hace pocos años en Esmelle-S. Xurxo, en las charcas que se forman entre el bosquete de Salix sp. inundado y las dunas (donde estuvimos con Anxos e Martiño). Este año se quedaron sin agua muy pronto y creo que sólo había una pareja pero los anteriores calculo 3-5. No sabría decirte cuántas parejas hay allí de Rascón pero la cría está confirmada también.
    Y yo sigo viendo como un misterio lo que pasa en Doniños.
    Estupenda entrada Xabi
    Apertas
    Paco Girón

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. Grazas, Paco. O de Doniños calquera día sae nun programa de misterios deses de medianoite. Eu tampouco o entendo moi ben, sinceramente. Pode ser que teña a maior poboación de Visón (que non o vexamos moito non significa que non estea presente en abondancia). Outra cousa non se me ocorre para explicar unha extinción tan drástica, porque a lagoa mantense estupenda en canto a condicións de hábitat e demáis.

      Eliminar
    2. Por certo, paco, ogalla estiveses conmigo no ano 87, metido no medio do Carregal de San Xurxo cando aínda ficaban augas libres. Mergullóns, Galiñolas negras, Galiñas de río, todos criando entre os nenúfares que había en flor. Un espectáculo.
      PD: En Xuño pasou algo semellante, segundo me explicou Miguel Conde

      Eliminar
  7. Efectivamente: importante traballo, e moi clara a exposición dos motivos do declive, aplicables case na súa totalidade á lagoa de San Martiño, en Ortigueira. Hai un par de anos, agochado nun hide para fotografar martiño peixeiro, visitante da lagoa, cheguei a contar ata trece xabaríns nun grupo que a cruzaba, co resultado que podes imaxinar, equiparable ao que nos dixeron do cabalo de Atila. Un par de veces tamén vin o que me pareceron visóns. A londra tamén se ve con algunha frecuencia por alí, ainda que non sei que consecuencias pode ter para a avifauna da lagoa, porque imaxino que coa ría ao lado non lle debe compensar moito ir de caza por aquela zona, e quizais só vaia sacarse o salitre do mar coa auga doce. Cousa que non exclúe, claro, que se se lle pon a tiro unha galiña de río, por exemplo, non a inclúa na dieta. Non sei. O que si é evidente é que, pasados os tres ou catro prometedores primeiros anos que seguiron á recuperación deste espazo natural, o número de aves non deixou de ir a menos.

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. Hai unha evidencia moi clara: máis aló doutars consideracións (visón, estragos humanos, etc..) onde hai xabaríns desaparecen as acuáticas, punto pelota. Por incríbel que pareza moitos ecoloxistas e naturalistas obvian isto e semellan estar mirando para outro lado (o de ser anti-caza pódelles moito). En fin...

      Eliminar

Para comentar es necesario identificarse con nombre y apellidos