A Lagoa da Frouxeira en Outono

 Este ano a lagoa da Frouxeira (situada no concello coruñés de Valdoviño) mantén un alto nivel hídrico, cousa habitual na temporada outonal. Probablemente, se non se intervén, vai subir moito máis nos próximos meses, ata provocar un asolagamento case total da xunqueira-canaveira. Pero agora mesmo está, desde meu ponto de vista, nun estado óptimo para as aves acuáticas nadadoras e mergulladoras. Ou quizá un pouco alto demáis, xa. Ogallá non subise nunca do nivel actual. Seguramente, de manterse este nivel constante durante o inverno e primavera, baixando logo 50 ou 100 cm a finais de verán, suporía un incremento exponencial da riqueza de aves na lagoa.

 Cando a lagoa está aberta ao mar e con nivel baixo, as acuáticas tenden a se concentrar nas augas abertas, sendo entón máis doada a súa observación. Sen embargo, cando está chea, coma hoxe, a maioría das aves permanecen nas inmediacións da canaveira, agora inundada, penetrando moitas delas na mesma polas  enseadas e canles da marisma.

 Para censar nestes casos, non hai como buscar un lugar elevado ao Sur da lagoa. As aves quedan daquela bastante lonxe, e fará falta unha boa óptica para distinguilas, pero polo menos dispoñemos así dunha boa panorámica da lagoa e xunqueira.

 Os claros, entre a masa de Phragmites, Juncus e Scirpus, presentan arestora unha lámina de auga. É doado avistar neles  Galiñas de río (G.chloropus), Patos de superficie (Anas spp) ou Mergullóns pequenos (T.ruficollis).

  Había tempo que non pegaba un repaso á lagoa, así que decidín facer un pequeno censo do máis importante. Estas foron as observacións máis destacadas de hoxe:

- 6+ Mergullóns pequenos (Tachybaptus ruficollis). Unha cifra enganosa. Coa lagoa chea os mergullóns están tremendamente espallados entra a lagoa e a canaveira, e son moi, pero que moi difíciles de estimar cunha mínima precisión. Teño feito censos moi intensivos que, logo da apertura da canle e o posterior descenso das augas, resultaban nunha terceira parte do seu número real.

 - 1 Abetouro (Botaurus stellaris). Primeira observación propia este Outono do que xa é todo un "clásico" da Frouxeira. A presenza regular de exemplares invernantes na lagoa é, sen dúbida, un dos maiores valores ornitolóxicos da localidade. Saqueille unha foto demasiado mala para publicar (non quero perder amigos..)

- 4 Patos asubions (Anas penelope)

- 64 Patos frisados (Anas strepera). Anátida emblemática da Frouxeira, onde hai décadas que se reproduce.  A tendencia da especie nos últimos anos é de incremento poboacional, especialmente no inverno, con máximos de case 200 exemplares, que non está nada mal tratándose deste pato, pouco común en xeral.  

Ao igual que outras anátidas "de superficie" é unha especie básicamente vexetariana, como se pode apreciar. Un macho aliméntase de algo que pode ser "Ruppia maritima" ou "Potamogeton pectinatus", quizá...(a botánica non é o meu forte)

- 4 Cercetas reais (Anas crecca). Nas próximas semanas a entrada de invernantes irá a máis.

- 10 Patos chupóns (Aythya ferina)

- 2 Patos cristados (Aythya fuligula)

- 1 Pentumeiro común (Melanitta nigra). Ao seren unha lagoa litoral, ocasionalmente aparecen especies de carácter mariño, coma o Pentumeiro, Mergos, Mobellas,.. normalmente nos pasos. Non deixa de ser unha observación pouco frecuente.

- 150 Galiñolas negras (Fulica atra). Outra acuática característica da localidade.

 Nuns días moi difíciles no aspecto persoal, sempre resulta relaxante e terapéutica a visita a este lugar tan querido para min.  Antes de voltar a Ferrol botei unha última ollada á "Baía da Lontra" (a que non sabedes porqué lle chamo así?)

  Unha aperta.

Terra Chá. Segunda parte.

  Como dicía, o Outono é un período excelente para a observación do Sisón (Tetrax tetrax), que se agrupa en bandos nesta época do ano. É un ave eminentemente esteparia, emparentada coa espectacular Avetarda (Otis tarda). Na zona da Veiga de Pumar aínda se poden ver ata 50 ou 100 exemplares nun só grupo.

 Na zona da Espiñeira o seu número debeu descender moito.  Tempo atrás teño observado bandos relativamente numerosos alí (ata de 38+ exemplares en Setembro do 92). Sen embargo nos últimos tempos as observacións outonais soen corresponder a grupiños de 5-10 ex como moito. Hai colegas que coñecen moito mellor ca min a situación desta especie na zona (agradecería algún comentario ao respecto, Gustavo).

 Este grupiño de 6 Sisóns colleume totalmente desprevenido. Estaba eu pensando "nas quimbambas" cando saíron disparados desde un mainzal, a carón dunha parcela onde a especie se ven reproducindo tradicionalmente.

 Ao voar emiten coas ás un asubío moi semellante ao que fan algunhas anátidas. Algo que, xunto coa silueta que teñen, pode dar lugar a certa confusión para o observador profano en certas circunstancias.  Nesta vista, desde atrás recorda máis aínda ao Alavanco (Anas platyrhynchos).

 A media mañá dirixínme ás agras abertas do Arneiro e da Veiga de Pumar, nos límites dos concellos de Cospeito e Castro de Rei. Nada máis chegar saltou a sorpresa. Basta que pensara en Villafáfila....e apareceu un fermoso Millafre real (Milvus milvus) acosado por varios corvos. Había moitos anos que non observaba esta rapaz por terras galegas. A última vez fora no Courel, tamén en Outubro (mes de paso, con entrada de migrantes na Península, procedentes do Norte)

 A distancia era moita, e as fotos saíron como saíron...

 Antes de voltar a Ferrol, puiden fotografar este Lagarteiro femia ou xuvenil. Non puiden confirmalo ben, pero a xulgar polos tons clariños e limpos do ventre e parte inferior das ás, creo que podía ser un  Lagarteiro das torres (Falco naumanni). É unha especie cada vez máis frecuente a finais do verán nesta Terra Chá, cada vez máis "mesetaria".

    Como digo, non podo aseguralo e quedo coa dúbida. A ver se alguén pode aportar máis luz nesta identificación.

   Probablemente este cambio de tempo que se aveciña para os próximos días vai traer novidades no panorama ornitolóxico galego. Haberá que estar atentos.

 Ata outra.

Visita á Terra Chá. Primeira parte.

    Tiña moitas ganas de subir unha entrada sobre a Terra Chá lucense.  E onte, sábado, fun dar unha volta por aló. Últimamente xa case nin paro na charca de Cospeito (porque chamarlle lagoa a iso é aberrante...) Logo dos traballos de "restauración" levados a cabo hai case dez anos, aquilo cada día está pior, e dame moita pena o estado actual do que, en tempos, foi lagoa. E, se non se remedia, dentro duns anos vaise transformar nun salgueiral pantanoso con áreas de canaveira, sen augas libres. Somos moitos os que botamos de menos cómo estaba antes destas obras.

  Así que prefiro non pasar por alí. Cando me achego a Cospeito xa vou directamente ás pradarías da Espiñeira. Un sitio que me encanta, sobre todo durante o inverno con eses bandos enormes de Avefrías, Píllaras, Estorniños, Pimpíns,...

 Onte de mañá os campos estaban branquiños coas primeiras xeadas da temporada.

 
  Cómo me tardaba voltar por alí! "A Espiñeira", que é como se chama a zona onde se fixo a concentración parcelaria, ten para mín, algo especial, cambiante. Ás veces, na Primavera por exemplo, semella a típica campiña inglesa, coas súas ringleiras de carballos, freixos e outras árbores, que limitan as parcelas e as pistas. Moitas das aves nidificantes son comúns a aquelas terras.

 
   Sen embargo,durante o frío inverno, ou en épocas de seca, recorda máis á meseta castelá. Este ano, pola falta de chuvias, máis ca nunca. Perto do Arneiro saquei esta foto. Por un momento pensei estar na miña querida Villafáfila.

 Os campos de millo, agora en restrollos, son bos lugares para a invernada de moitos paseriformes e limícolas. Por agora, apenas había aves (ten que vir máis frío).

 Había grupiños cativos de Picas dos prados (Antus pratensis), Lavercas (Alauda arvensis), Verderolos (Carduelis chloris) ou Pimpíns comúns (Fringilla coelebes), todos eles con  7-15 exemplares, como moito.

 Por certo, Víctor, acordeime túa, por aquilo que faláramos. Un Estorniño negro (Sturnus unicolor), xa coa plumaxe de inverno, "plaxiaba" o canto do Ouriolo, todo convencido, desde un Falso pradairo. Non sei eu qué opinará a SGAE de todo iso....

 A caída da folla no Outono (na costa xa non sabemos o que é iso, con tanto eucalipto) descobre moitos niños. Éste quizá foi ocupado por un Corvo (Corvus corone) ou un Peneireiro (Falco tinnunculus), quén sabe?

 Nas sebes e pequenas silveiras lindeiras, habitan varios paseriformes de mato: o Carrizo (Troglodytes troglodytes) e a Azulenta (Prumella modularis), como este exemplar que puiden enfocar ben, milagrosamente:

 O mes de Outubro é moi propicio para observar o Sisón (Tetrao tetrax), que nesta época se xunta en bandos e son máis doados de observar.

 Vémonos no segundo capítulo.

NOTA: reducín o número de entradas na páxina principal deste blogue a tres. Ademáis vou procurar facer entradas máis pequenas (con menos fotos, máis ben). Espero que agora a páxina descargue bastante máis axiña.

Felicitación

   No puedo resistirme a hacer una entrada diferente, en este momento histórico que nos ha tocado vivir. Así que me permitiréis hacer un pequeño comentario sobre ello. Porque además de "bichos", este blog trata también sobre la gran "familia" humana de la que formo parte.

 Quiero dar mi enhorabuena a todos, tras el comunicado en el que ETA anuncia que abandona definitivamente la actividad armada, que tanto dolor y sufrimiento ha causado. Y creo que sería justo agradecer el trabajo silencioso que han llevado a cabo durante años algunas organizaciones pacifistas, como Gesto por la paz, Elkarri y ahora Lokarri.  Tengo la sensación de que en una sociedad tan fracturada como la vasca, su papel puede ser vital para garantizar la convivencia futura.
 Ha sido una gran noticia para todo el pueblo vasco, para el resto del Estado español y para todos los que detestamos la violencia (esperemos que ahora la situación penitenciaria se adapte también al derecho internacional y que, por ejemplo, no volvamos a ver denuncias por torturas, como las que presenta Amnistía Internacional).
Desde la distancia...
Felicidades, Euskal Herria!
Felicidades España!

Lontra (Lutra lutra) en Forcadas

   A fascinante Lontra, ou Londra (Lutra lutra) é una mamífero carnívoro pertencente á familia dos mustélidos que resulta moi común nos ríos e lagoas do Norte galego. Probablemente estas poboacións estean entre as mellores da Península. A súa abondancia e relativa facilidade de observación fan dela un dos grandes mamíferos máis familiares para os que frecuentamos as zonas húmidas.  Aínda que tamén ocupa a maioría dos nosos ríos, é nas lagoas, encoros e rías do norte da provincia da Coruña onde é máis doada a súa detección e observación. De feito ten aquí uns hábitos prácticamente diurnos, algo pouco frecuente na maioría dos carnívoros.
   Probablemente as poboacións de Lontra aumentaron moito logo da proibición da súa caza, finalizado o período "alimañero" que tanto se fomentou durante o rexime fascista do xeneral Franco. Non obstante debeu ser especie común históricamentte nas rías e humidais ferroláns. Meu pai, que se criou nun esteiro da ría de Ferrol (no muíño das "Aceas") estaba moi familiarizado coa Londra, ou "Alondra", que era o nome vernáculo que tiña alí. Polo que me ten dito debía ser común na ría nos anos 30-40 do pasado século.

    Hai que comentar que actualmente a Lontra se monstra bastante tolerante coa presenza humana dentro do seu hábitat. En canto a especie non se persegue, amósase ás veces incríbelmente confiada e "pasota" cos seres humanos.  Hai localidades, como a ría de Ortigueira, onde mesmo resulta difícil non observala durante o inverno, a pouco que o intentemos. Penso que moitos de nós non somos conscientes da sorte que temos por desfrutar dunhas poboacións tan importantes deste animal tan extraordinario, e que xa desapareceu en amplas zonas do continente europeu.

 Hoxe, no encoro das Forcadas (Valdoviño) apareceu un exemplar nadando nunha enseada.

  O animal monstrábase moi activo. Na nosa zona é habitual velos pescando, alimentándose, xogando coas   crías ou marcando o territorio a plena luz do día. Qué afortunados somos en Ferrolterra!!

 Na foto anterior podemos apreciar varios rasgos que definen un cazador acuático, como os ollos e orificios nasais na parte alta da cabeza. Así pode nadar con todo o corpo baixo a auga sen perder visión en superficie.  Estes caracteres son adaptacións evolutivas comúns en moitos animais de costumes acuáticos, como a Cobra viperina (Natrix maura) ou a Rá verde común (Pelophylax perezi), e que os diferencian de outros parentes próximos de hábitos máis terrestres.


 A Lontra saíu da auga para comer unha presa. Penso que era un Caranguexo vermello (Procambarus clarkii). Podemos observar como a Lontra pecha os ollos mentras mastica.  Seguramente iso fixo que non se percatara da miña presenza (que, a todo isto, permanecía inmóbil coma unha estatua, lóxicamente)

 Porque a Lontra come Caranguexos. E moitos! Ben, realmente todos os habitantes do encoro consumen masivamente este crustáceo alóctono. Alavancos (Anas platyrhynchos), Mergullóns (Tachybaptus/ Podiceps), Galiñolas negras (Fulica atra), Garzas (Ardea cinerea),... Algo que non pode explicar tampouco o aparente declive da poboación desta auténtica peste que é o P.clarkii. Porque este ano aínda non vin nin un só exemplar nas augas da ribeira este ano. En Sabón e Cecebre o Caranguexo ten os mesmo predadores ca en Forcadas, pero a súa poboación é hoxe alarmante e, quizá, irreversíbel.
 De chegar a comprobarse este descenso poboacional no encoro das Forcadas sería algo insólito e sen precedentes, creo, digno de un estudo serio por parte da Xunta pola súa importancia (Pedro a ver se podes averiguar algo, ti que tés contactos).

 Mentras eu estaba todo concentrado, a Lontra subeu un pouco polas pedras e se me quedou mirando. Alí marcou o territorio, ao modo en que adoitan facer todos os carnívoros (defecando sobre unha pedra visíbel). Logo de sacudirse a pelaxe, tiña un aspecto moi simpático, con todo o "pelo pincho". As palmaduras interdixitais, típicas nun animal tan acuático, danlle un aspecto moi robusto aos pés.

 Logo desapareceu un momento e, cando menos o esperaba, atravesou a estrada cara a outra parte do encoro. Apenas me deu tempo a enfocar e disparar. Sorprende a velocidade que pode coller un animal así.

   Quedeime cunha boa remesa de fotos e un bonito recordo para o futuro. Eran as dez e media da mañá.

  Un saúdo desde Ferrol, a terra da Lontra.

Excursión a Somiedo

      Estes días boto bastante tempo na casa, pois estou de baixa laboral por unha farinxite. Así que aproveito para facer unha entrada con fotos "resesas", tomadas coa miña anterior cámara. Son dunha pequena excursión a Somiedo, que organizamos varios colegas de Ferrol en Xullo de 2009.

  Sempre pensei que a "raza autóctona" galega é de natural esaxerado. Daí que os termos e calificativos que se empregan, cando se fala do noso medio natural, sexan habitualmente bastante grandilocuentes. En certos casos rozando o ridículo, sobre todo cando fala a prensa ou a clase política, que minten descaradamente sobre o estado actual do noso destrozado patrimonio natural. Con isto non quero insinuar que non teñamos lugares marabillosos cunha grande riqueza natural. Pero debido á intensa ocupación humana do territorio e á elevada degradación do medio, non reúnen hoxe en día as condicións para ser considerados como de interese internacional, por exemplo.

   Unha das miñas primeiras polémicas no foro de Galiciaves (penso que co bon colega valenciá Manu Polo) fora precisamente sobre isto. Opinaba eu que aquí carecíamos de lugares de grande importancia desde o punto de vista faunístico e que, simplemente, Galiza era un lugar de paso para as aves. Pero non de cría nin de invernada. Algo que, sinceramente, envexo doutras rexións e países ibéricos, coma Asturies, Castilla, Andalucía, Cataluña ou Extremadura.

   E falando de sitios de importancia, a Cordilleira Cantábrica son palabras maiores, sendo ún dos lugares máis impresionantes da cordilleira, sen dúbida,  o parque natural de Somiedo, en Asturies.

    As moles calizas dos cumes lémbrannos o pequenos e insignificantes que somos, a pesar da nosa avanzada tecnoloxía. E dannos un ponto moi necesario de serenidade, que nesa vida urbanita e acelerada da cidade semella desaparecer das nosas vidas. Dan ganas de sentarse, simplemente, extasiados ante tanta beleza.
  E meditar..

  Unha alfombra de bosques de Faias (F.sylvatica) e Carballos (Quercus spp) cobre as ladeiras perdéndose no horizonte ata onde alcanza a nosa vista.

  Algunha paisaxe semella de película, como este "Llagu de la Cueva". Aquí a sección herpetóloga do grupo (eu e Manu Arzúa) estivemos buscando o fermosísimo Tritón alpino (Mesotriton alpestris), un vello sono meu de neno. Pero non houbo sorte.

  Sí vimos algún hérpeto de montaña, como as abondosas Lagartixas dos muros (Podarcis muralis) ou esta Lagartixa da serra (Iberolacerta monticola). Amosaba unha pigmentación algo diferente ás que coñecemos na costa galega.

  Polo medio da "Braña de Sousas" apareceu algún "espontáneo" (pero qué demo andaría buscando Manu no regato aquel?). Ao fondo a "Sierra del Rebezu". Daban ganas de tirar con todo e quedar alí para sempre.

    Aquí estivemos un rato a ver se aparecía Heidi, pero nada.

Os que sí apareceron, como non, foron os Rebezos (Rupicapra rupicapra). Unha femia permitíume sacar unhas boas instantáneas. Pero descubrimos que tiña dúas crías perto dalí, e marchamos axiña para non molestar. Na "Sierra del Rebezu" había un grupo de 30 exemplares. Lóxico!

 Pareime a fotografar algunhas plantas que chamaban a atención. Como esta espadana azul (Iris latifolia), emparentada coa nosa espadana amarela (I.pseudacorus), tan típica dos pantanos e xunqueiras.

   Desta si que non tiña nin idea. Grazas ao comentario de Rafa L.Loureiro ("Ao noroeste do noroeste")  sabemos que probablemente se trata dunha "Digitalis parviflora" antes da floración

 Ou estoutra, que recorda moito aos cardos mariños das nosas praias, aínda que se localizaba nunha parcela de prado húmido orientado ao Norte.  Comenta Rafa que seguramente é un Eryngium, concretamente a  "Eryngium Bourgatii".

A xeoloxía non é un terreo que coñeza nin polo que teña especial interese,  pero cando vés como traballa o frío, o vento e a auga na pedra, quedas tonto.. Isto parece obra dun tolo que chegou cunha radial e se puxera a curtar verticalmente o bloque de caliza.

   O último día Somiedo despedíunos cun regalo sorpresa. En apenas cinco minutos vimos dous Gatos bravos (Felis silvestris) e escoitamos un terceiro. O máis extraordinario foi que ún deles, que tomaba o sol da tarde nun prado, permitíunos afotalo durante un bon rato sen inmutarse sequera!. Con dicir que case había que facer ruído para que mudara de "pose"... Nunca saberei se é que non nos vía ou é que simplemente pasaba de todo (xa sabemos o carácter indomábel e imprevisíbel dos gatos)
 Con toda certeza foi unha observación extraordinaria, das máis impactantes da miña vida, que xamáis esqueceremos os que alí estivemos para contemplalo. Pensade que estas fotos están tomadas cunha cámara compacta de 10x, bastante máis cativa que a que teño agora. Dígoo para que vos fagades unha idea da distancia á que nos permitía estar mentras el seguía desfrutando de Lorenzo....  Sen palabras..

  Houbo un momento en que o sol apretaba, que o tío case ficaba durmido. A todo isto, a nós... nin caso. Qué momento, señoras e señores!!

  Finalmente foise campo arriba, deixándonos para sempre na memoria unha escea irrepetíbel. Como final fantástico daquela visita a ese auténtico paraíso natural que son as terras da Cantábrica.

  Somiedo, has volver a este blogue algún día. Prométocho...

Ría de Ortigueira, 8 de Octubre

  Hola. Cansado ya de publicar fotografías horrorosas de aves lejanas, decidí acoplar la cámara al trípode, ya que ni trabajando con el estabilizador ni con la velocidad conseguía fotos mínimamente decentes para un blog (hablo de fotos con zoom 30X). Y los resultados son otros. No, evidentemente, al nivel de las réflex (tengo una compacta), pero digamos.."visionables".
 Hoy decidí pues dedicar la jornada a practicar la fotografía a larga distancia. Y escogí la ría de Ortigueira para tal fin. Lo malo es que al principio la luz no ayudó especialmente.  Aunque tenía que utilizar el trípode para las fotos y abandonar el telescopio, no pude evitar contar algunas cosillas (defecto incorregible del animal):

- 4 Zampullines chicos (Tachybaptus ruficollis), que ya llevan unas semanas en la ría. No nidifican aquí, pero quizá algunos de ellos podrían ser nativos de la vecina "Lagoa de San Martiño", restaurada en la playa de Ortigueira hace cinco años, y donde sí crían..
- 1 Garceta grande (Egretta alba). No pude fotografiarla. En venganza, acribillé a todos sus parientes, como la Garceta común (Egretta garzetta) y la Garza real (Ardea cinerea). Sólo se salvo la Espátula, que no la pude localizar hoy (ya la pillaré, ya...)

- 45 Ánades silbones (Anas penelope). Apenas una pequeña avanzadilla del contingente invernal. En Ortigueira este pato tiene un importante cuartel de invernada, el segundo de Galiza hoy en día, con 1200-1300 aves invernantes casi todos los años. Para mí, sin duda, una de las aves acuáticas más representativas de la ría.
 - 17 Ánades rabudos (Anas acuta). Los machos todavía mantienen el plumaje críptico de la muda, al igual que la especie anterior.
- 50 Cercetas comunes (Anas crecca)
- 52 Archibebes comunes (Tringa totanus). La mayor parte de ellos descansaban en A Lagarea durante la pleamar, acompañados de sus parientes los Archibebes claros (Tringa nebularia). El dique del antiguo molino de mareas ("acea" en gallego) es un importante lugar de reposo para las limícolas del género Tringa en invierno.

 - 1 Archibebe oscuro (Tringa erythropus). Especie muy escasa en Galiza como invernante, con sólo tres o cuatro rías donde inverna regularmente (Arousa, Ribadeo, Ortigueira y creo que Vigo). Es la primera observación este otoño. Subo un par de fotos testimoniales.

 - 1 Agachadiza común (Gallinago gallinago) en la ensenada de A Lagarea-Cuíña. Primer registro propio también esta temporada.

 En O Cavalar, la subida de la marea me permitió fotografiar las grandes limícolas características de esta ría, y que tienen una ruta muy determinada de camino a sus reposaderos de pleamar. Las especies pequeñas son mucho más difíciles de predecir pues, dependiendo del tipo de marea, pueden "subir" volando raso por O Cavalar o, tomando altura, desde el interior de la ría por encima de la misma villa de Ortigueira.

 Los Ostreros (Haematopus ostralegus) tienen en esta ría el segundo lugar en importancia para la invernada en Galiza, con unos 220-250 ejemplares estos últimos años. Cuando hay que contarlos en vuelo confunde mucho su dibujo alar blanquinegro.

 
   Los Zarapitos reales (Numenius arquata) ya formaban grandes bandos en el islote intermareal.

 Hay que destacar que la ría de Ortigueira es la principal localidad de invernada para esta especie en Galiza, y la segunda de España (después de la bahía de Santoña)

 Por el medio, subían también grupitos de Agujas (Limosa lapponica) y estos Correlimos gordos (Calidris canutus):

 Luego pasé por Cariño, que también tienen su parte de ría, por supuesto, como bien me recuerdan habitualmente los colegas Ricardo Hevia y José Miguel  Alonso (muy buena gente, por cierto!) En la playa había el clásico grupito de Gaviotas cabecinegras (Larus melanocephalus), en tiempos toda una rareza por estas latitudes. Hoy en día, un ave de lo más común. Una de ellas mostraba una anilla ROJA PKP4 (equivalencia internacional..LLLN, creo, no?). Busqué en el documento de tu blog, Antonio, pero lo más parecido que había era ROJO LLL (de Mike Marsh). Si podéis ayudar..

  Bueno, hasta otra.